گنبد در مساجد ایرانی
احمدرضا عاملی
· مقدمه
اگرچه گنبد مساجد، ارتباطی گریز ناپذیر با سایرعناصری دارد که به عملکرد و شکل مساجد ایرانی معنا میبخشد ولی خود به تنهایی رمزو رازها و نیز گفته ها و ناگفته هائی را در بر دارد که به طور مستقل مباحث مختلفی را فراروی محققان قرار داده است و در برخی موارد به خصوص در سالهای اخیر روند این مطالعات فزونی یافته است.
گنبد مساجد ایرانی مقوله های متنوعی نظیر نحوه پیدایش و تمایز آنها با گنبدهای ساخته شده در سایر ممالک، تفاوت شکل، سیستمهای سازهای و فرایندی که برای اجرای آنها طی قرون متمادی طی شده است، مقاومت وپایداری سازه ای، و نیز مبانی نظری مرتبط با منشاء شکوه و زیبایی را به خود اختصاص داده است. در این نوشتار ضمن اشاره مختصر به موارد برشمرده شده، به طور اجمالی به تحولات معاصر و تاثیر آنها برطراحی سازه ای و اجرای گنبدهای ایرانی پرداخته شده است.
در خاتمه ضمن نتیجه گیری از مباحث مطرح شده به منظور حفظ دستاوردهای پیشینیان و تداوم راه آنها توصیه هائیصورت پذیرفته است.
· ایران سرزمین پیدایش و ابداع تمایزها در ساخت گنبد
نحوه پیدایش گنبد در صورتی که براساس تقاضا وامکان پاسخگویی به نیازها جستجو شود، لاجرم مواردی را یادآور می شود که شامل احسا سنیاز به دها نههای وسیع، ارتفاع بلند، شکوه بنا و عظمت آن و از طرف دیگر محدودیتهای مرتبط با مقاومت مصالح، مهارت کارگران و فنآوریهای روزگار خویش است.
مروری اجمالی بر پژوهشهای صورت پذیرفته نشان میدهدکه ایرانیان نه تنها براساس نیاز به وسعت فضا برای برگزاری آئین های معنوی، بلکه با وقوف به رفتار مصالح ساختمانی، توانسته اند با ابداع روشها و فن آوریهای نوین،ابتکار ساخت گنبد را بر عهده گیرند و فراتر از فنآوری دنیای روزگار خود، موجباب سهولت اجرا، سرعت آن و صرفه جویی در مصرف مصالح را نیز فراهم آورند.
دکتر مریم قاسمی سیجانی (1387) در مقالهای تحت عنوان اصفهان شهر مساجد، گنبد شکل یافته بر پلان مربع را از جمله ارمغان های معماری ایران به جهان و از ابداعات ایرانیان دانسته که در شیوه پارتی ابداع شده است. او معتقد است که "در قرون اولیه اسلامی (حدودقرن یکم تا چهارم) با ساخت مساجد شبستانی استفاده از این طرح معمول نبود، با ایجادحکومتهای محلی و احداث مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا، مجدداً استفاده ازاین طرح معمول شد."
تصویر 1: گنبد شکل یافته بر پلانمربع(منبع: پیرنیا،1383)
اگوست شوازی در کتاب تاریخ معماری که توسط دکترلطیف ابوالقاسمی ترجمه شده (شوازی، 1386) به شیوه های ایرانی اشاره میکند که توسط معماران قدیمیترین مساجد مورد تقلید قرار گرفت، شیوه هایی که طی دوره ساسانیان درسوریه استقرار یافته بود، به مصر و از مصر به اسپانیا راه یافت. اندره گدار وهمکاران در کتاب آثار ایران (گدار، 1387) ابتکار عمل ایرانیان در ساخت گنبد را خصیصه پر ارزش و مبین ابتکاری میداند که ایرانیان برای هماهنگ ساختن گنبد با مربع زیرسقف از خود نشان داده اند، علاوه بر این ساخت طاقها در ایران بدون کمک چوب بست راآنچنان راحت و آسان بر میشمارد که با مصالحی ناچیز و در مدت زمانی اندک ساخته میشودکه این روش ماهرانه را در نتیجه دستاورد تجربهای بسیار طولانی قلمداد میکند.
استادپیرنیا (پیرنیا، 1351) بر دو مقوله در ویژگیهای گنبدهای ایرانی تاکید میکند کهاز ابتکار خاص معماران ایرانی در ساخت گنبد حکایت میکند: "برای اینکه زمینه چهار گوش را با گنبد بپوشانند می بایست نخست آن را به هشتگوش و سپس شانزده گوش و بالاخره به دایره تبدیل کنند و این کار با پوشش گوشههامیسر میشد”، استاد پیرنیا در همان مقاله اضافه میکند که" با پیشرفت فن ساختمان گنبد در ایران و اندکی پس از آن در کشورهای دیگر همگنبدهائی حتی با دهانه های بزرگتر از گنبدهای ایرانی زده شده است ولی گنبد ایرانیدارای ویژگیهای چندیست که آن را شاهکار کرده است.
تصویر2: انواع گوشه سازی در گنبد(منبع:کاوه محمدی، 1386)
تصویر3: تبدیل مربع به دایره در پلان گنبد(منبع: پیرنیا، 1383)
حسن دیگر گنبدهای ایرانی که توسط استاد پیرنیابه آن اشاره شده (پیرنیا، 1351)، انتخاب شکلهائی مبتنی بر اصول دقیق ریاضی بوده است به نحوی که از رانش آنها ممانعت به عمل آورده و موجبات صرفه جوئی در مصالح رافراهم میکرده است، استاد پیرنیا این خصیصه گنبدهای ایرانی و تمایز آن با سایرگنبدها را چنین تشریح میکند:
"در سرزمینهای دیگر (مثلاً روم) شکل نیمکره رابرای گنبد بر میگزیدند و چون میانتار رانش بر منحنی آن منطبق نمیشد ناچار بودندکه کناله های آن را هرچه سطبرتر کنند تا در برابر رانش سدی باشد، در صورتیکه معماران ایرانی نیمدایره را برای پوشش مناسب نمی دانستند و شکلهائی نظیر تخم مرغی و هلو چینی و بیز را انتخاب میکردند که خود به خود میانتار رانش بود و این حسن انتخاب (که بر اصول دقیق ریاضی نهاده بود) باعث میشد که بتواند طبره یا ضخامت گنبد را در خاستگاه و پاکار تنها به اندازه یک شانزدهم دهانه بگیرند (که البته هرچه بالاتر میرفت نازک میشد تا به کلاله برسد) " علی اکبر سعیدی (1374) اشاره میکند که " چنانچه گنبد به صورت نیمکره باشد در پایگنبد رانش وجود ندارد و اگر نیمکره کمتر باشد (به صورت عرقچین) در حلقه انتهایی رانش باید مهار گردد" ولی در ادامه توضیح میدهد که به دلیل سایه و آفتاب گیر بودن سطح گنبد، قرارگرفتن بار برف به صورت نامتقارن در پای گنبدی که به صورت نیمکره است نیروی افقیایجاد میشود. استاد پیرنیا معتقد است (پیرنیا، 1351) که " نفوذ روش گنبد سازی ایرانی در باختر زمین (که شاید اندکی پس از حمله مغولآغاز شده) تحول چشم گیری در معماری آن مناطق به وجود آورده است" و میافزاید که انتخاب شکل تخم مرغی به جای نیم کره برای گنبد زیرین و استفادهاز پوشش زیرین (مانند ایران) به معماران مغرب زمین امکان داده است که گنبد نازک وخوش اندامی پدید آورند." او معتقد است که بالاخره فن گنبد سازی ایرانی روش پوششهای پوسته ای را در عصر ما به ارمغان آورده چنان که پیش از آن هم شاهکارهائی چون گنبد "سن پیرا" از هنر بارور ایرانی زاده بود.
· شکلها،تناسبات و سیستمهای سازه ای در گنبدهای ایرانی
سازه گنبد به خصوص گنبدهای ایرانی بدلیل پیروی از شکلهای هندسی خاص، از مقاومت ذاتی قابل ملاحظه ای در مقایسه با دیگر شکلهای هندسی برخوردارند. استفاده از این ویژگی ذاتی امروزه در مباحث ساز ههای بتنی پوستهای نازک تسری یافته، جایگاه ویژه ای در طراحی و اجرای اینگونه سازه ها پیدا کرده است.
استاد پیرنیا در شماره های 136 و 137 مجله هنرمردم (پیرنیا، 1351) ضمن تاکید بر دو پوش بودن گنبدهای ایرانی، متذکر شده که پوش زیرین همیشه به شکل نصف تخم مرغ بوده و از انواع شکلهای رک (مخروطی و هرمی)، خاگی(تخم مرغی)، نار (پیازی) و شپدری پیروی میکرده است. نوشتار او در نشریه اثر(1370) با اشاره به اعتقاد پیشینیان مبنی بر اینکه اگر تخم مرغ را به طور عمو دیروی زمین نگه دارند حتی اگر شتر هم پا روی آن بگذارد نمیشکند، بر مقاومت فوقالعاده پوسته بیضوی در مقایسه با پوسته نیم دایره تاکید میکند، وی (پیرنیا، 1351)گنبدها را به دو دسته پیوسته و گسسته تقسیم کرده، توضیح میدهد:
برج علاء الدین ورامین (منبع: کاوهمحمدی 1385)
قره کلیسا آذربایجان (منبع: محمد بیرقی1387)
گنبد قابوس گرگان (منبع: فرهاد نظری1387)
تصویر4: نمونه های گنبد رک
تصویر5: نمونه گنبد خاگی (تخم مرغی)گنید فیروزآباد فارس(منبع:پیرنیا 1383)
تصویر6 : نمونه گنبد نار(پیازی)گنبد سلطانیه زنجان (منبع:پیرنیا 1383)
"گنبدهای پیش از اسلام و همچنین گنبدهائی مانندگنبد سلطانیه و شیخ لطف الله و گنبد خاکی جامع اصفهان دو پوش پیوسته است چنانکه گاهی دو پوسته بی هیچ واسطه ای به هم متصل می شد و گاهی هم فقط صندوقه یا کندو وشیاره ای میان آنها فاصله بوده است". او گنبدهای گسسته رابه دو دسته بندی کلی تقسیم کرده میافزاید " گنبدهای گسسته گاهی دو پوشه درکلاله از هم فاصله میگیرد مانند گنبد جامع یزد و جامع گلپایگان و اغلب گنبدهای قرن هفتم به بعد" و گاه" پوسته بیرونی با فاصله چشم گیری از گنبد زیرین استوار میشودمانند گنبد آستانه مطهر حضرت رضا (ع) و گنبد سهل بن علی در آستانه اراک و مسجد شاه و مدرسه مادرشاه اصفهان."
گنبد سلطانیه زنجان (منبع: پیرنیا 1383)
و 
گنبد سلطانیه زنجان(منبع:ناصر گلی )
تصویر7: نمونه گنبد دوپوسته پیوسته صندوقه دار
مسجد شیخ لطف الله اصفهان (منبع: مرکز اسناد دانشگاه شهید بهشتی)
مسجد شیخ لطف الله اصفهان(منبع: کاوه محمدی 1386)
تصاویر8: نمونه گنبد دوپوسته پیوسته
استاد پیرنیا در نوشتاری تحت عنوان خیز و اندامگنبدهای ایرانی (پیرنیا، 1352) نسبت ارتفاع به دهانه گنبد را مورد بحث قرار داده وبه تنوع گنبدهای ساخته شده پیش از اسلام و پس از آن اشاره کرده است. او معتقد است که "پیش از اسلام به شکوه و عظمت بنا توجه بیشتری میشده و بنابراین نسبت ارتفاع به دهانه بیشتر بوده است ولی پس از ظهور اسلام به دلیل مردم وارتر شدن معماری و به ویژه گنبد توجه شده است و به همین دلیل نسبت ارتفاع به دهانه کاهش یافته است."
گنبد بارگاه مطهر امام رضا(ع) (منبع:پیرنیا 1383)
گنبد مسجد امام(شاه) اصفهان(منبع:پیرنیا 1383)
گنبد مدرسه مادرشاه اصفهان(منبع:پیرنیا 1383)
تصویر9: نمونه های گنبد دوپوسته گسسته
سیستم های سازه ای در گنبدهای ایرانی بستگی به طول دهانه و ارتفاع و نوع مصالح، متنوع و مدبرانه تعیین میشده اند. کاوه محمدی(1386) سیستم سازه ای گنبد سلطانیه را در مقاله ای تحت عنوان نحوه انتقال نیرو درگنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری جهان تشریح کرده است که اجزای پوست ههای داخلی وخارجی و مقاطع مختلف آن در شکلهای زیر نشان داده شده است.
تصویر10: مقاطع مختلف گنبد سلطانیه(منبع: کاوه محمدی 1386)
· مقاومت و پایداری سازه ای گنبدهای تاریخی ایرانی
پیشرفت نرم افزارهای مرتبط با تحلیل سازه ها وتوسعه قابلیت تجهیزات سخت افزاری کامپیوتری امکاناتی را مهیا ساخته است که موجب شده طی دو دهه گذشته بررسی گنبدهای ایران در دستور کار محققان و پژوهشگران قرارگیرد.
دکتر مهرداد حجازی در مقاله ای تحت عنوان اصفهان شهر سازههای سنتی (1387) به آنالیز لرزهای چهار گنبد تاریخی ساخته شده با مصالح بنائی آجری شامل گنبد تاج الملک، گنبد نظام الملک، گنبد شیخ لطف الله و گنبد مسجدامام با استفاده از روش المانهای محدود اشاره کرده و نتیجه گرفته است که تنشهایایجاد شده در همه گنبدهای مطالعه شده کمتر از تنشهای مجاز هستند و بینش آگاهانه طراحان از اصول صحیح طراحی را دلیل رفتار لرزه ای مناسب سازه گنبدهای مذکوربرشمرده است.
کاوه محمدی (1387) نیز سازه گنبد مسجد شیخ لطف الله را با استفاده از نرم افزار Ansisll در حالت ثقلی تحلیل کرده و تنشهای ایجاد شده در این حالت را باضرایب اطمینان 8 تا 122 تایید کرده است و در مورد رفتار دینامیکی سازه نیز شرایط مختلفی را مورد بررسی قرار داده و نتایج حاصل از آن را در این مطالعه منعکس کرده است.
تصویر11: مدل سازه گنبد مسجد شیخ لطف الله و نمونههایی ازتنشهای ایجاد شده ناشی از بار ثقلی (منبع: کاوه محمدی 1387)
حجازی (1387) با استناد به مطالعات انجام شده توسط وی و همکارانش در مورد بناهای سنتی ایران از دیدگاه مهندسی سازه، توضیح میدهدکه تمامی آن مطالعات دلالت دارند که هنر و علم سازه در ساختمان سازی سنتی ایرانچیزی کامل و نتیجه دانش ژرف مهندسان و سازندگان بناهای مذکور است. او بعید میداندکه ساختمانی تاریخی یافت شود که قوانین ساختمانی و طراحی سازهای آن براساس آئیننامه های مدرن مهندسی سازه نادرست باشد. به عقیده وی " هنرمندان ایرانی تخصص خود را وقف یک سنت مشترک نمودند که فردیت آنها را در خودمستغّرق می نمود. این نه کار یک هنرمند ایرانی معین، بلکه خلوص نیت و صداقت سلسله هائی از نسلهای هنرمندان واجد شرایط و شایسته بود که باعث اعتبار بخشیدن به یک سنت دیرپا شد".
در همان مقاله (1387) اشاره شده است که " در قلمرو بناهای تاریخی ایرانی بی معناست اگر پدیده های سازه ای نظیرمقاومت،سختی و پایداری به عنوان معیارهای اصلی و تعیین کننده طراحی درنظر گرفته شوند". حجازی معتقد است که " از دیدگاه یک معمارسنتی گرچه او از نیروها، تنشهای ایجاد شده و خرابی های سازه ای کاملاً آگاه است ومحاسبه تنش در درجه دوم اهمیت قرار دارد، این عملکرد سازه ای است که از شکل کلی بنا پیروی میکند."
حجازی که آنالیز گنبدهای ایرانی را در رساله کارشناسی ارشد خود دنبال کرده است (1369) تالیفات دیگری را نیز در همین رابطه باهمکاری رسول میر قادری (1370 و 1383) انجام داده که منتشر شده است. این دو،تالیفاتی را در همین رابطه به زبان انگلیسی با همکاری یکدیگر انجام دادهاند که هنوز منتشر نشده است.
· تحولاتمعاصر و تاثیر آن بر طراحی سازه و اجرای گنبدهای ایرانی
گنبدهای تاریخی ایران فارغ از خلاقیت هائی که برای ساخت آنها اعمال شده و تمایزاتی که باگنبدهای سرزمینهای دیگر داشته اند و به تعبیر دکتر ابوالقاسمی در زمان خود از نظرتکنولوژی به روز و از گنبدهای ساخته شده درآن عصر پیشرفتهتر بوده اند، ولی بنا به مقتضیات زمان از مصالح حجیم و سنگین ساخته شده اند. از طرف دیگر با توسعه علوم، فنون، پیدایش مصالح جدیدو نیز پیشرفتهائی که در فنآوری ساختمان و تجهیزات نرم افزاری و سخت افزاری رخ داده است جملگی، تحولات جدیدی را به وجودآورده که پذیرش و بهره گیری از آنها را اجتناب ناپذیر ساخته است.حجازی و زارعی(1382) در بررسی پارامتریک گنبدهای بتنی، این نوع سازههای پوسته ای را تحت اثربار وزن، باد، حرارت و زلزله و با ملحوظ کردن متغیرهائی نظیر شکل مقطع گنبد، وجودیا عدم وجود بازشوها، نوع زیر سازه و شرایط تکیه گاهی مورد بررسی قرار داده وتغییرات لنگرهای خمشی و نیروهای مداری و نصف النهاری را منعکس و نتایج بدست آمده را تحلیل کرده اند.
حجازی و زارعی(1382) ساخت گنبدهای بتنی را رو به گسترش توصیف کرده و آنها را در زمره ساختمانهای اقتصادی و تکامل یافته توصیف کردهاند.
شایان ذکر است که طی این دوره گنبدهایی ساخته شده که از حیث استفاده از سیستم های سازه ایو رعایت جزئیات اجرایی و مصالح استاندارد، نه با دستاوردهای جدید منطبق هستند و نهاز اصول و روشهای گذشته پیروی میکنند، ولی در عین حال موارد عدیده ای از ساختگنبدهای منطبق با پیشرفتهای جدید حکایت میکند. گنبدهایی که بر اساس توسعه علوم جدید طراحی و ساخته می شوند به مقدار قابل توجهی از حجم مصالح کاسته و متناسباً موجبات کاهش نیروی ناشی از زلزله را فراهم میکنند. به طور نمونه می توان به سازه گنبد مصلی در کرج اشاره کرد که توسط نگارنده طراحی شده است. برای این گنبد بادهانه 18 متر و ارتفاع (از پاکار ) 12 متر، از سازه بتنی پوسته ای استفاده شده که این پوسته با ضخامت 20 سانتی متر در قاعده گنبد تا 15 سانتی متر در راس آن متغیربوده است، در نتیجة طراحی این گنبد و در مقایسه با مشابه تاریخی آن، گنبد مسجد شیخ لطف الله (محمدی، 1387) میتوان اذعان کرد که از وزن مصالح تا مقدار 80 درصد کاسته شده و تقریباً به همین نسبت کاهش نیروی ناشی از زلزله را به همراه داشته است.
تصویر12: لنگرهای خمشی حول محورهای مداری و نصف النهاری در گنبد مصلی کرج
استاد لرزاده در طراحی این گنبد اگرچه طرحپ یشنهادی خود را در تشابه با گنبد مسجد شیخ لطف الله ارائه کرده ولی با ارائه توضیحاتی در مورد تناسبات برخی ازگنبدهای اجرا شده، کارفرما را نیز مخیر به انتخاب شکل گنبد کرده است، وی در نقشه های اجرایی سه گزینه سازه ای بتن مسلح، فلزی و سیستم خرپایی را برای ساخت گنبد پیشنهاد کرده است (لرزاده، 1368).
به هر حال تحولات ایجاد شده در مصالح، فن آوری، شیوه های تحلیل و طراحی سازهها، به طور کلی بسیاری از مبانی گذشته را تغییر داده و سیستمهای سازهای گنبدهای گذشته و روشهای اجرا را دگرگون ساخته است. مباحث موسّع گوشه سازیهای گنبدهای ایرانی نیز جای خود را به مباحث دیگری داده که پرداختن به آنهااز حوصله این مقاله خارج است. ولی تحولات صورت پذیرفته مسلماً اقتضائات جدیدی رابه وجود آورده است که تعمق های مهندسان ایرانی را برای اعمال ابتکارات نوین می طلبد. معضل اساسی سازه های پوسته ای نازک که در برگیرنده هزینه های فراوان قالببندی، نیاز مبرم به مهارتهای جدید و مطول شدن زمان اجرائی است با تمهیداتی نظیراستفاده از قالبهای متکی بر هوا تسهیل شده است. این روش اجرا در مقاله ای تحتعنوان قالبهای متکی بر هوا پیشرفتهای نوین در اجرای پوسته های گنبدی ارائه شدهاست. به منظور رعایت اختصار در این نوشتاربه پروژه هایی که با استفاده از این روش اجرا شده است اکتفا میشود که به شکل سازه بتنی پوستهای طراحی شده، سپس با پاشیدن لایهای از جنس پالی پورتین، به عنوان قالب برای بستن آرماتورها و سپس پاشیدن بتن استفاده میشود. این گونه روشهای اجرا، موجبات دقت، سرعت، سهولت و صرفه اقتصادی سازه های پوسته ای بتن را فراهم آورده است. (عاملی 1377و 1378).
تصویر13: سازه های گنبدی بتنی پوسته ای نازک اجرا شده با قالبهای متکی بر هوا
در فرایند طراحی اولیه حرم حضرت امام خمینی (ره)که متشکل از سازه بتنی پوستهای است از امکانات نرم افزاری متنوع برای انجام تحلیلهای خطی و غیرخطی سازهای استفاده شده تا نسبت به صحت طراحی اطمینان حاصل شود، علاوه بر این با اجرای سازهای با مقیاس 1/0 انطباق طراحی با سازه اجرا شده از طریقروشهای بارگذاری ثقلی و دینامیکی صورت پذیرفته است. طراحی اولیه سازه مذکور واجرای آن سازه با مقیاس 1/0، استفاده ازتونل باد و بررسیهای انجام شده برای حصول اطمینان از رفتار سازه مذکور، فرایند نوین برای طراحی و اجرای این گونه سازههارا نشان داده است (عاملی و قاسمیه 1380).
تصویر14: لنگرهای خمشی حول محورهای مداری و نصف النهاری در مدل اولیه سازه خیمه ای حرم امام خمینی(ره)
نمای مجموعه حرم پلان مجموعه حرم
مقطع بخش خیمه ای پلان بخش خیمه ای
تصویر15: حرم امام خمینی(ره) ، طراحی اولیه سازه بتنی پوسته ای
بارگذاری سازه با مقیاس 1/0 قالب بندی سازه با مقیاس 1/0
بارگذاری سازه با مقیاس 1/0
تصویر 16: مراحل قالب بندی و بارگذاری سازه با مقیاس 1/0
آشنائی با روشهای نوین طراحی و اجرا می تواندسرآغازی برای انطباق مقتضیات معاصر با پاسخگوئی برای طراحی و اجرای سازه های گنبدی شود و فراتر از آن با ابداع روشهای جدید امکان ایجاد خلاقیتهای مبتنی بر فکرمهندسان ایرانی را همچون منش کاری گذشتگان این مرز و بوم، تداوم بخشد.
· منشاءشکوه و زیبائی در گنبدهای ایرانی
هنگامی که در مسیر تاریخ، از فراز آسمان به گستره جغرافیای معنوی جهان و به خصوص شهرهای ایران نگریسته شود، تعلقات ازلی تجسم یافته را میتوان در قالب گنبد مینایی که در زمین خلق شده، نظاره کرد و قابلیتهای انعکاس شکوه، زیبایی و دغدغه فراق را در اعصار مختلف جستجو نمود و میراث گذشتگان را در وادی حیرت با محک قضاوت سنجید. در این صورت و در کرانه های دانایی و زیبایی شناسی، بلندای اشتیاق پیشینیان را نمی توان بر سبیل عادت به وادی بی اعتنایی سپرد و به سرچشمه های معنوی آنها بی توجه ماند. گنبد بر تارک آثار معنوی، اگر چه به عنوان جزیی از مجموعة عناصر این آثار و در میانه آنها معنا می یابد ولی به تنهایی نیز در بطن خود دنیایی از رمز و راز را نهفته دارد که با نگرشهای مختلف به آن پرداخته شده است.
رولان بزنوال (1379) درمقدمهای بر ترجمه فارسی کتابش تحت عنوان فنآوری تاق در خاور کهن، سهم خویش را در شناخت فرهنگ ایرانی نشأت گرفته از شیفتگی اش به ایران، شیفتگی ناشی از جذابیت معماریسنتی، مردمی و یادمانی ایران دانسته، میافزاید " این معماری، گنجینهای است از تعادل، موزونی، توازن و انطباق، و برای من پژواکروح و نبوغ ایرانی در فضای ساخته شده است".
وی معتقد است " تاقهای آهنگ یا تاقها، یکی از عناصر پایه ای بسیار اصیل این معماری است کهبلافاصله کنجکاوی را بر میانگیزد" در همین راستاپروفسور رابرت هلین براند (13777) مسجد را نوع عالی بنای اسلامی به معنای واقعیکلمه میداند و آن را کلید معماری اسلامیبه شمار میآورد، و می افزاید که " مسجد بهترین نوعساختمان در معماری اسلامی است. مساجد به گونه ای ساخته میشدند که ماندگار باشند". به اعتقاد او" گنبد بالای محراب به ماندنی ترین و فراگیرترین جنبه معماری اسلامی قرون وسطی بدل گردید." وی معتقد است که" در معماری رومی گنبد جایگاه ویژه ای داشت و در کاخهای رومی گنبد مهمترین محل کاخ به شمار میآمد، اصلاً تصادفی نیست که در مهمترین بنای مذهبی رومی، (پانتئون)،گنبد مرکز توجه است" و تاکید میکند"شکوه و عظمت که خاص گنبد بود مانع از آن شد که رومیها از گنبد برای چیزهای پیش پاافتاده تری استفاده کنند". هلین براند در بحث زیبائی شناسی اسلامی اگرچه مقوله عملکرد را در این بررسی مهم تلقی میکند ولی به عنوان بحث عمده و اصلی نمی داند و به رغم آنکه معتقد است " می توان دغدغه های پایدار معمار اسلامی و به تبع آن علائق زیبا شناختی او را از خود ساختمان استنتاج کرد "، ولی هنوز در جستجوی منشاء زیبائی در معماری اسلامی به سر میبرد. در همان مبحث زیبا شناسی اسلامی ابراز میدارد که "مشکل بزرگتری که بسیار به شناخت سبکهای متوالی نزدیک و مربوط است، مشکل زیبائی شناسی اسلامی است" و میپرسدکه " معماری (معماران) قرون میانی اسلام چه برداشتی را می خواستند از بنای شان به دست بدهند؟" و معتقد است که "مطرح کردن این سئوال از پاسخ دادن به آن ساده تر است."
نمای بیرونی(منبع:کاوه محمدی 1386) نمای درونی(منبع: سایت میراث فرهنگی)
تصویر17: گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان
در پاسخ به چیستی زیبائی دکتر سعیدرضا عاملی(1385)به نظر فریتهوف شوان (شوان، 1380) اشاره کرده که معتقد است " زیبائی آینه حظ و حقیقت است. اگر عنصر حظ نباشد، فقط شکل یا صورتی عریان،هندسی، ضربدار و یا واجد هرگونه کیفیت دیگر، باقی میماند و بدون عنصر حقیقت، تنها تمتع ذهنی و یا به بیانی دیگر فقط تجمل و شکوه خواهد بود." ولی استیرلن (13777) حیطه نظری و عمل معماران ایرانی را به مقوله زیبائیشناختی محدود نمیکند و ابراز میدارد که "دلمشغولی های ساختمان سازان ایرانی از مسائل زیبا شناختی فراتر میرود و به دیدگاهی از وقوف و معرفت میرسد. و در این دیدگاه، مسجد اثری بزرگ و شاخصی مهم است" دکتر غلامحسین معماریان (13844) ضمن اشاره به همین نظر استیرلن مینویسد که" از نظر استیرلن معماران ایرانی پیشرفت بالائی در میزان تجرید اجزای گوناگونبناهای ساخته شده داشته اند. تاقهای مسجد امام اصفهان به طور خاص و تاقه ای ایرانیبه طور کلی نشان دهنده بخشی از این پیشرفت تجریدی میباشد".
هلین براند در مورد تنوع بی پایان و ابعاد عمیق نگارههای "گل و گیاهی" که استادکاران توانستند در مساجد و گنبدها به کار گیرند معتقد است که آنها " گویای خلقت خداوند است و اغلب هم اشاره ای نمادین به بهشت و خداوند تعبیر میشوند" و " اشارهای آشکار به بیکرانگی است".
به منظور پی بردن به منشاء زیبائی در هنر ومعماری اسلامی مطالعه آثار برخی از پژوهشگران این عرصه، میتواند به سمت منزل مقصود رهنمون شود. دکتر حسن بلخاری (1384) مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی را دردو جلد تحت عنوان دفتر اول، وحدت وجود و وحدت شهود و دفتر دوم، کیمیای خیال منتشرکرده است. بلخاری دفتر اول را به مباحث کلی در ادیان اختصاص داده و در دفتر دوم به شرح آرای حکیمان مسلمان پرداخته است. دفتر اول به شرح مبانی و در دفتر دوم به تطبیق مبانی بر مصادیق تکیه کرده است و به تعبیر خویش مباحث را تا جائی ادامه داده که به رمزگشائی عالمی منتهی شود که هنر اسلامی راوی آن است.
بلخاری در دفتر دوم صفحه 512 نگاشته است که " گنبد (که یکی از اصلیترین اجزای معماری اسلامی است) هم در رنگ و هم در شکل،یکی از مهمترین نمادهای عرفانی جهان اسلام است. این جزء معماری نه تنها در فرهنگاسلامی که در تمامی فرهنگها نماد کرویت و دایره است و دایره زیباترین و کاملتریناشکال است که کمال را تداعی میکند" و اشاره میکند کهافلاطون دایره را تمثیل تمامی هستی میداند که نه تنها از واحد آغاز میشود بلکهبدان نیز ختم میگردد و ملاصدرا نیز آن را زیباترین وجوه صنع میداند". و به نقل از کتاب حسن وحدت اردلان (1380) میافزاید"گنبدهای اسلامی حافظ و تجلیگر خاطرههای ((گنبد صوفی لباس)) افلاکند" و پس از اشاره وی به انواع رنگهای مورد استفاده در گنبد به جلوه زیباشناسانهآن اشاره میکند که " گنبد در همه نمودهایش مقامعرش الهی است، انفعالی در قبال عقل اما جنساً امی و صورتاً بیزمان و سرمدی".
دکتر غلامحسین معماریان (1386) که خود را مفتخربه دستیاری استادیاری استاد پیرنیا میداند در کتاب سیری در مبانی نظری معماری ضمن پرداختن به نگرشهای مختلف معماری نظریه های نگرشهای اقلیمی، شکلی، تاریخی تکاملی، فضاگرا، فرهنگی- اجتماعی و نگرش معناگرا، به سه نوع نگاه معناگرایان اشاره میکند و معتقد است که "آنها دارای مشترکاتی هستندولی از سه منبع گوناگون بهره میگیرند".
معماریان معتقد است " بورکهارت با بهره گیری از منابع گوناگون دینی بخصوص دین اسلام مانند قرآنکریم، احادیث نبوی، روایات ائمه اطهار (ع)و اندیشه های بزرگان دین به تعریف هنر اسلامی میپردازد و با تاکید بر اصل وحدت به تفسیر آثار هنری در سرزمینهای اسلامی اقدام میکند". او در ادامه میافزاید که گروهی دیگر با پیوند عرفان و معماری، تفسیر خاص خودرا از معماری اسلامی ایرانی ارائه میدهند. از این نگاه هر شیء دارای ظاهر و باطناست و کار معمار سالک طریقت، فهم باطن و دستیابی به وجه پنهان اشیاء میباشد".
علاوه بر این دو نگاه، او به پیوند اشراق ومعماری اشاره میکند و میافزاید که " استیرلن با طرح اینموضوع که معماری ایرانی جلوه دهنده اندیشههای عالمان بزرگ اسلامی بوده است برزندگی شیخ شهاب الدین سهروردی و حضور او در شهر اصفهان تمرکز مینماید. او تاثیراین حضور را بر آثار فرهنگی شهر دنبال میکند و با انتخاب و بررسی چند بنا مانند مسجد جامع و مسجد امام (شاه) اصفهان به دنبال این تاثیرات است".
تصویر18: نمای ورودیهای مسجدامام(شاه) (منبع کاوه محمدی 1386)
او جالبترین بحث در این راستا را در این میداندکه " تصویرسازی بهشت در عالم خاکی به وسیله معماران ایرانی بوده است".
کشف و معرفی وجوه نمادین " مانند آب و آینه، درخت طوبی و کاشیهای با نقوش درخت، گنبد و درخت بهشتی، رنگ زمردین، عالم مثال و ..." را مباحث دیگر این محقق فرانسوی قلمداد میکند.
دکتر معماریان به این نظریه استیرلن اشاره میکندکه نقشی که بنای مسجد در ذهن پدید آورندگان آن داشته است یعنی با ایمان و عرفان ایران شیعی باید ارتباط داده شود.
دکتر معماریان (1384) با اشاره به کتاب اصفهان تصویر بهشت (استیرلن، 1377) معتقد است که این کتاب یک هدف اصلی دارد و آن " اثبات این نکته است که شهر اصفهان تصویری است از بهشت خداوند" و ادامه میدهد که " بر این اساس چه در مقیاس شهری و چه در مقیاس بنا، گوشه هایی از مختصات بهشتی دیده میشود" دکتر معماریان اشاره میکند که " شیخ اشراق در آن دنیا سفری روحانی داشته و توصیف او و بزرگانی چون او از آن جهان، پایه تصور اینجهانی معماران مسلمان شده و آنها تلاش نموده اند در اثر خود آن جهان زیبا را به تصویر بکشند. در اینجا بدون فهم آن جهان فهم این جهانی آثار نیز کامل نخواهد بود".
دکتر معماریان اذعان میکند که " سهروردی در کتاب عقل سرخ (1378) از درخت طوبی نوشته است" و به تعبیر استیرلن اشاره میکند که "بدین ترتیب اهمیتتزیین شاخ و برگهای بزرگ پوشاننده گنبد کاشیکاری شده مسجد آشکار میشود. بهعلاوه درخت طوبی از نظر سهروردی سمبل یا مظهر خورشید معنوی ملکوت یابهشت است. بر این اساس معنای کاشیکاری خورشید بزرگ رنگ قله گنبد داخل مسجد شاه راکه مستقیماً در زیر گنبد به شکل درخت زندگی قرار گرفته است میتوان دریافت. اینوضعیت سمت الراس خورشید، از طرفی، جایگاه و ورود به ملکوت را نشان میدهد "، دکتر معماریان به تعبیر دیگری از استیرلن اشاره میکندکه " این درخت در متن باغ بهشت که مسجد نماینده آن است همان درخت همیشگی مشرق زمین است .... گنبد یک نشانه است، بندرگاهی طبیعی است. جان پناهی است که از دور دستها واعماق بیابان تشخیص داده میشود. درخت بهشت است. برجِ نشانه ای است که خبر از وجودچشمه آب حیاط میدهد. مرکز دنیاست. محوری است که خودش ساکن است اما در اطرافش چرخ شگردابگونه هستی زمین برپاست..... اگر این سلسله تصاویر فوق العاده سمبلیک رادنبال کنیم به این برداشت هم خواهیم رسید که محراب، درپای گنبد، در زیر آفتابی که از فراز گنبد داخل مسجد شاه به درون میتابد به نوعی در حکم دری است که به سوی خدارهنمون میشود، راهی است که به الهه میرسد. به همین دلیل است که مومنان میباید،در هنگام نماز رو به سوی آن داشته باشند".
جهانگیر خسروشاهی در مقدمه کتاب تجلیات حکمت معنوی در هنر اسلامی نوشته مرحوم دکتر محمد مددپور (1384) معتقد است که دکترمددپور " تفکر و حکمت را جوهر هنر دینی میدانست، تفکری که راهبر سیر بشر از ظاهر به سوی باطن و از باطل به سوی حق باشد". او دکتر مددپور را در زمره نادره مردانی میداند که به اقلیم حکمت و هنرقدسی راه یافته و به سرای عظیم اندیشه و حکمت انسی بار یافت هاند. و در تشریح نظرات استاد مددپور ادامه میدهد که" از دیدگاه این متفکر بزرگ، با حیات مجدد تفکر و حکمت اُنسی، هنر اسلامی نیزاحیا خواهد شد و این به طلب ما و لطف الهی بستگی دارد. به نظر ایشان چنین طلب وتمنائی فقط در هنر آماده گر انقلاب اسلامی تجلی کرده است".
· نتیجه گیری
گنبد به عنوان یکی از اندام اصلی و عنصری مهم درمعماری مساجد، ابعاد گوناگونی دارد که حتی به صورت گذرا هم شاید نتوان حق مطلب رابه درستی در یک نوشتار کوتاه ادا کرد. از طرف دیگر کنکاشهای پیرامون آن در صورتیکه در جستجوی پی بردن به انگیزه تلاش و منشاء بروز خلاقیتها در آثار گذشتگان منتهی شود چش ماندازی وسیع و قله های رفیعی را جلوه گر میسازد که تداوم راه را باره توشهای گرانقدر همراه میسازد. در این مقاله مختصر به طور اجمالی اشاره شد که ایران نه تنها منشاء پیدایش گنبد بوده است، بلکه گنبدهای ایرانی وجوه تمایز شایان توجهی در مقایسه با گنبدهای ساخته شده در سرزمینهای دیگر داشته است. در موردتعیین مدبرانه شکلهای متنوع گنبد به اختصار توضیح داده شد و نیز با استناد به تناسبات و سیستمهای سازهای گنبدهای تاریخی تعمق و حکمت سازندگان آنها مورد تاکید قرار گرفت، به نحوی که تسری ویژگیهای ذاتی گنبد به سازه های پوستهای بتنی معاصر،هنوز جولانگه ابداعات پیشینیان ایرانی است.
در این نوشتار ضمن تشریح اجمالی برخی از مطالعات صورت پذیرفته و تحلیلهای سازهای گنبدها توسط محققان کشور، به دانش ژرف سازندگان میراث ارزشمند کشورمان اشاره شد که مقاومت و پایداری سازه ای گنبدها در نتیجه آگاهی پیشینیان و عالمانه بودن اجرای گنبدهای تاریخی، تلقی میشود.
به رغم آنچه برشمرده شد با استناد به تحولات صورت پذیرفته در دنیای معاصر و وجوب آشنایی با ابداعات جدید، به خلاء حضورخلاقانه مهندسان ایرانی در این عرصه اشاره شد و لزوم تداوم راه پیشینیان توسط مهندسان معاصر ایرانی و تأثیر مبتکرانه آنها دراین مسیر مورد تاکید قرار گرفت.
در انتها با اشاره به برخی از نظریه ها پیرامون منشاء زیبایی در گنبدهای ایرانی به کنکاشهای عمیق پژوهشگران پیرامون این گونه مباحث نظری پرداخته شد که مطالعه تفصیلی منابع مورد اشاره میتواند باب آشنایی باگستره وسیع معرفتی را پیرامون چیستی و چرایی زیبایی میراث ارزشمند گذشته فراهم آورد.
مقصد این نوشتار در صورتی که باکرم الهی توام شود، انشاا... رفیق راه خواهد بود.
· پیشنهادها
آشنائی با میراث ارزشمند برجای مانده و پی بردن به وجوه پنهان و آشکار آن، فرصتی برای حضوردر حیطه ای لایتناهی را در مسیر اعتلای مهندسی ساختمان کشور فراهم میآوردکه توجه عمیقتر و معرفت یافتن به ابعاد گوناگون آن را اجتناب ناپذیر میسازد.
التفات به معماری مساجد به عنوان کلید فهم معماری اسلامی ایران، و تنها توجه به یکی از عناصر این معماری، گستره موضوع را باجلوه های متنوعی هویدا میسازد. مطالعه و درک مبانی مورد استناد در این نوشتار که ریشه هائی آسمانی دارند برای هر زمان و در هر مکان قابلیتهای فراوانی را برای خلق آثار نو میآفرینند که اجتناب از آشنایی با آنها جز به راه جفا به مسیر دیگری منتهی نمیشود.
به نظر میرسد که باز هم به مدد الهی و تلاشی مجدد، تجلی گوشه هائی دیگر از بهشت موعود میتواند در آثار هنرمندان و سازندگان متعهد ایرانی جلوه گر شود و شکوفایی تمدنی دیرینه را با شکوهی نوین به ارمغان آورد.
· منابع
- اردلاننادر و بختیار لاله (1380)" حس وحدت، سنتعرفانی در معماری ایرانی"، ترجمه حمید شاهرخ، اصفهان،نشر خاک
- استیرلنهانری (1377) " اصفهان تصویر بهشت"، تهران، نشر فروزان روز
- بلخاریقهی حسن (1384)"مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی"، دفتر اول، وحدتوجود و وحدت شهود، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی،تهران، سوره مهر (حوزه هنری سازمانتبلیغات)، چاپ اول
- بلخاریقهی حسن (1384)" مبانی عرفانی هنر و معماریاسلامی"، دفتر دوم، کیمیای خیال، پژوهشگاه فرهنگ و هنراسلامی، تهران، سوره مهر(حوزه هنری سازمان تبلیغات) ، چاپ اول
- بزنوالرولان (1379) " فنآوری تاق در خاور کهن"، ترجمه محسن حبیبی، تهران، معاونت حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی کشور باهمکاری انجمن ایرانشناسی فرانسه در ایران، چاپ اول
- پیرنیاکریم (1351) " ارمغان ایران به جهان معماری گنبد"، مجله هنر و مردم، شمارههای 136 و 137
- پیرنیاکریم (1352) " خیز و اندام گنبدهای ایرانی"، مجله هنر و معماری، شماره 10 و 11
- پیرنیاکریم (1370) " گنبد در معماری ایران"، تنظیم و تدوین زهره بزرگمهری، تهران، نشریه اثر، شماره 20 ، سازمان میراثفرهنگی
- پیرنیاکریم (1383) " سبک شناسی معماری ایرانی "، تدوین غلامحسین معماریان،تهران، نشر معمار
- حجازیمهرداد و زارعی شهرام ( 1382 ) " بررسی پارامتریکگنبدهای بتنی"، ششمین کنفرانس بینالمللی مهندسی عمران،دانشگاه صنعتی اصفهان، اردیبهشت 1382
- حجازیمهرداد (1387)" اصفهان شهر سازههای سنتی"، نشریه دانشنما، ماهنامه فنی- تخصصی سازمان نظام مهندسی ساختمان استاناصفهان، سال شانزدهم، دوره سوم، شمارههای پیاپی 162 –161، مهر- آبان1387
- حسینپورمژگان ( 87 13) " مسجد جامع اصفهان، دایرهالمعارف معماری ایران" سازمان میراث فرهنگی صنایعدستی و گردشگری WWW. ISFAHAN.IR،استان اصفهان ، اسفند 87 13
- رئیسینافجی مهدی و آزاد میترا (1386)" گنبد در معماریایرانی (تاثیر سازه در شکلگیری اثر معماری)"، اولین کنفرانس سازه معماری و معماری، دانشکده معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاهتهران
- سعیدیعلی اکبر(1374)"بررسی اجمالی درباره سازههایگنبد در ایران، مورد گنبد مدرسه و مسجد سپهسالار"، اولین مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری شهرسازی ایران، جلد دوم، تهران،انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور
- سهروردیشیخ شهاب الدین (1378)" عقل سرخ"، تهران، انتشارات مولی
- شوانفریتهوف (1380)" زیبایی شناسی و رمزپردازی(هنر و طبیعت)"، ترجمه جلال ستاری، هویتملی و هویت فرهنگی
- شوازیآگوست (1386)" تاریخ معماری"، ترجمه دکتر لطیف ابوالقاسمی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم
- صفاییپورهادی (1386) " بررسی کیفیت رابط شکل، سازه و معنا در مساجدعصر صفوی"، اولین کنفرانس سازه معماری و معماری، دانشکدهمعماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران
- عاملی احمدرضا ( 1377 و 1378) "قالبهای متکی بر هوا، پیشرفتهای نوین در اجرای پوستههای گنبدی، مجله هنرهای زیبا،دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، شماره 4 و 5 ، زمستان 1377 و بهار 1378
- عاملی احمدرضا و قاسمیه مهدی ( 1382) " فرایند طراحی یک سازه ویژه بتنیپوستهای، شریف، فصلنامه علمی و پژوهشی ویژه مهندسی عمران، سال نوزدهم، دوره جدید،بهار 1382
- عاملی سعیدرضا ( 1385) "هویتهای فرهنگی قدیم وجدید: رمزگشایی تمدنی و معماری سنتی- مدرن و ملی- فراملی مهستان"، نامه صادق، دو فصلنامه علمی- تخصصی مطالعات میان رشتهای دین، فرهنگ وارتباطات، دانشگاه امام صادق، شماره 30 ، پاییز و زمستان 1385
- قاسمی سیجانی مریم (1387)" اصفهان شهر مساجد"، نشریه دانشنما، ماهنامه فنی- تخصصی سازمان نظام مهندسی ساختمان استاناصفهان، سال شانزدهم، دوره سوم، شمارههای پیاپی 162 –161،مهر – آبان1387
- کبیرصابرمحمدباقر (1386)"مفهوم پایداری در سازه های سنتی ایران: معماری دوره اسلامی"، اولین کنفرانس سازه و معماری، دانشکده معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاهتهران
- گداراندره و همکاران (1387)" آثار ایران" ترجمه ابوالحسن سرو مقدم، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ پنجم
- لرزادهحسین ( 1368)" نقشه جزئیات اجرای گنبد مسجد جمعه و حوزه علمیهکرج"، اول دیماه 1368
- محمدی کاوه( 1387)" تحلیل سازه مسجد شیخ لطف الله"، پایاننامه کارشناسی ارشد در رشتهمرمت بناهای تاریخی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تیر 1387
- محمدی کاوه (1386)"نحوه انتقال نیرو در گنبد سلطانیه بزرگترین گنبدآجری جهان"، آبادبوم، ماهنامه تخصصی کانون مهندسان ساختمانشهرستان کرج، دوره جدید، شماره 11، دی ماه 1386
- معماریانغلامحسین (1384)"سیری در مبانی نظری معماری"، تهران، انتشارات سروش دانش، چاپ اول
- مددپورمحمد (1384)" تجلیات حکمت معنوی در هنر اسلامی"، موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، شرکت چاپ و نشر بینالمللی، چاپ اول
- هلینبراند رابرت (1377) " معماری اسلامی فرم عملکرد ومعنا"، ترجمه دکتر ایرج اعتصام، تهران، شرکت پردازش وبرنامهریزی شهری (وابسته به شهرداری تهران)، چاپ اول